Biobased (Ver)Bouwen

Of het nu gaat om de woningbouwopgave, de stikstofcrisis, Co2-uitstoot, bodemdaling of vermindering van de biodiversiteit. Nederland staat voor een aantal serieuze uitdagingen. Hoe gaan we die aanpakken en hoe zorgen we dat ons milieu en landschap gezond en leefbaar blijft?  Biobased (ver)bouwen biedt een geweldige kans om al deze opgaven aan elkaar te verbinden. Samen met Natuurverdubbelaars onderzocht BOOM Landscape wat dit kan opleveren voor boer en landschap.

Hernieuwbare natuurlijke materialen maakt dat we schoner kunnen bouwen, ze dragen bij aan het behalen van de klimaatdoelstellingen en geven een kwalitatief impuls aan onze landschappen.

Vlnr: Biobased (Ver)bouwen in stadsranden Utrecht, Biobased (Ver)bouwen in veenweidegebied en Biobased (Ver)bouwen in de Noordoostpolder.

Drie case studies

Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het College van Rijksadviseurs, de provincie Zuid-Holland en de provincie Flevoland, en omvat drie case studies in verschillende provincies. Zo onderzochten we kansen voor biobased teelten in de stadsranden van Utrecht, een Zuid-Hollands veenweidegebied en een akkerbouwgebied op kleigrond in de Noordoostpolder. In elke case study stonden de volgende vragen centraal: hoe kunnen biobased teelten bijdragen aan de kwaliteit van onze landschappen en kan de boer er ook een boterham mee verdienen?

Nieuwe teelten kunnen worden ingezet op die gronden waar het huidige landschap kwalitatief verbetert moet worden (of het huidige productiesysteem zelfs eindig is). Met de productie van biobased bouwmaterialen wordt ingezet op het verbeteren van de biodiversiteit, bodemkwaliteit, recreatiemogelijkheden en ruimtelijke kwaliteit

Schoon bouwen

Biobased (ver)bouwen staat voor het telen van gewassen die verwerkt kunnen worden tot bouwmateriaal, zoals bomen, vlas, stro en lisdodde. Denk hierbij aan de productie van vloerdelen, isolatiemateriaal, buitenwanden en constructiemateriaal.

Schoon bouwen heeft de toekomst. Zeker wanneer je bedenkt dat we in Nederland voor enorme bouwopgaves staan en we te maken hebben met een sterk vervuilende conventionele bouwsector. Om aan die opgaven en het Klimaatakkoord te kunnen voldoen is een nieuwe manier van bouwen nodig. Bouwen met biobased bouwmaterialen biedt een milieu- en klimaatvriendelijk alternatief.

Ambities om de bouw in Nederland circulair te maken, worden dan ook steeds sterker. Bij overheden, maar daarnaast ook bij andere partijen in de keten. Een groeiende ambitie om niet alleen natuurlijke bouwmaterialen toe te passen, maar deze ook het liefst op Nederlandse grond te verbouwen. Maar welke landschappen en gewassen zijn hiervoor geschikt en om wat levert de productie van biobased bouwmaterialen ons op, in financieel en maatschappelijk opzicht? Welke kansen en belemmeringen zijn er en hoe zien nieuwe verdienmodellen eruit? En welke kansen biedt de productie van biobased bouwmateriaal voor klimaat- en biodiversiteitsherstel?

In Nederland bestaan kansen om zelf schoon bouwmateriaal te produceren, maar dat zal in veel gevallen ook vragen om een ingrijpende transformatie van het landschap. Een transformatie die het landschap overigens heel goed zal kunnen gebruiken, omdat het huidig gebruik van veel Nederlandse landschappen er nu voor zorgt dat ze in crisis verkeren. Ze verzakken, verzilten, verslempen, verruigen, stoten CO2 uit in plaats van het vast te leggen en voeren regenwater zo snel mogelijk naar zee in plaats van het te bufferen. Wanneer we niets doen om dit te stoppen zal de prijs die de maatschappij en landschap hiervoor betalen jaar in jaar uit verder oplopen.

Klik op de afbeelding voor een hogere resolutie

Kansen voor boer én landschap

Ons onderzoek laat zien wat een productielandschap van biobased bouwmaterialen oplevert voor boer en landschap. Hiervoor werden ‘tekenen en rekenen’ nadrukkelijk gekoppeld. BOOM Landscape maakte een landschappelijke analyse en een wervend perspectief dat verschillende kansen en mogelijkheden voor een biobased productielandschap laat zien en waaraan de Natuurverdubbelaars konden rekenen. Dit deden zij aan de hand van een speciaal voor dit onderzoek ontwikkelde tool. Er werd gerekend aan het verdienmodel van de boer (de business case) en het maatschappelijk rendement (de value case). Denk bij het laatste aan de winst voor de landschapskwaliteit, CO2-reductie en het tegengaan van verzilting.

Case study in de stadsrand van Utrecht. 1000 nieuwe oogstbare lanen verbinden de stad en Leidsche Rijn met het landschap.

Gelaagd landschap

Het perspectief richt zich dan ook op gebieden waar de milieuproblemen dermate groot zijn dat de huidige productiesystemen op en hun einde lopen. In deze ecologisch vaak zeer arme gebieden transformeerden we monoculturen naar dynamische teeltsystemen; een mozaïek van nieuwe teelten, waarin ook cultuurhistorische landschapselementen opnieuw worden geïntroduceerd.

Door de keuze voor het teeltsysteem aan te laten sluiten op de kenmerken en milieuproblemen in het gebied ontstaat een integrale aanpak die verschillende meekoppelkansen als klimaat, biodiversiteit, bodemverbetering, stikstofreductie, waterproblematiek en recreatie meeneemt. Met als doel een gelaagd en gezond landschap dat rijk en gevarieerd is. De diversiteit creëert daarbij nieuwe habitats voor flora en fauna.

Inspiratie voor de teeltsystemen putten we uit het verleden, toen ons landschap een veel kleinschaligere en meer gevarieerde inrichting kende. Landschappen die minder onder druk stonden, omdat ze minder intensief en eenzijdig werden gebruikt. En waar gewassen werden verbouwd die beter waren afgestemd op de waterhuishouding en de bodem. Nieuwe en klassieke gewassen die dankzij innovatie en nieuwe technieken succesvol als biobased bouwmateriaal kunnen worden toegepast.

Case study in de Noordoostpolder. Biobased productielandschap rond Schokland zorgt voor kwaliteitsimpuls in ecologie, cultuurhistorie, recreatie en leesbaarheid van het landschap.

Aanbevelingen

Het verbeteren van de business case voor het telen van gewassen voor de biobased bouwindustrie vraagt om het stimuleren van markt- en ketenontwikkeling. Boeren moeten kunnen rekenen op lagere instapkosten, een eerlijke (minimum)prijs en een afzetmarkt voor hun product. De overheid kan hierover bijvoorbeeld afspraken maken met de bouwsector en verwerkende industrieën. Ook kan de overheid de markt- en ketenontwikkeling stimuleren door middel van beleid, wetgeving, onderzoek en het faciliteren van samenwerkingsverbanden.

Toch zal met enkel het verbouwen van biobased productie-materiaal uiteindelijk geen boer het hoofd boven water kunnen houden. Maar wat nu als zij hier niet alleen van afhankelijk zouden zijn? Waarom zouden we boeren niet ook belonen om zorg te dragen voor het landschap en klimaatdoelen? Dit onderzoek laat zien welke prijs we betalen voor het huidig landbouwgebruik. Want ook de rekening van bodemdaling, verzilting, de uitstoot van broeikasgassen en de verarming van ecologie krijgen we uiteindelijk gepresenteerd.

De aanvullende oplossing voor een sluitend biobased-verdienmodel ligt dan ook in het verwaarden van andere kwaliteiten en diensten. Denk aan recreatie en ecologie, maar vooral ook aan het belonen van ecosysteemdiensten zoals het bufferen van (schaars) zoetwater, het vastleggen van koolstof en het verminderen van de uitstoot van stikstof en broeikasgassen. Zo creëren we een nieuwe en duurzame vorm van landbouw waarbij een boer niet alleen biobased producten verbouwt, maar daarnaast ook ‘klimaat- en/of waterboer’ is. Dit onderzoek verkent een alternatief voor de landbouw dat bijdraagt aan de regeneratie van landbouwbodems: het verbouwen van biobased bouwmateriaal. Een transformatie die kan bijdragen aan het oplossen van huidige milieuproblemen en die tegelijkertijd kan worden ingezet als krachtige impuls voor een schonere bouwindustrie. Een compleet andere benadering van de landbouw die zal vragen om een aangepaste rol voor overheden, boeren en alle andere partijen in de keten.

Een transitie die boeren overigens alleen met hulp van de overheid, de markt en de samenleving als geheel kunnen realiseren. In dit onderzoek deden we daarom alvast een schot voor de boeg met een aantal aanbevelingen over sturingsmechanismen die door Rijk en provincie kunnen worden ingezet om de productie van biobased bouwmateriaal te stimuleren. Zodat een biobased business model kan ontstaan dat rendabel is voor boeren, bijdraagt aan een schonere bouwindustrie én het oplossen van ernstige milieuproblematiek. Voor een gezondere bodem en landschap, ook in de toekomst.

Case study veenweidegebied Zuid-Holland. Biobased gewassen zorgen voor een (recreatief) aantrekkelijk, ecologisch en klimaatbestendig landschap. In de veenkraag wordt water vastgehouden, wat in droge tijden voor de naastgelegen kleigronden kan worden ingezet.

Benieuwd naar de volledige case studies?

• Biobased (Ver)Bouwen in het veenweidegebied
• Biobased (Ver)Bouwen in Groot Haarzuylens (stadsrand Utrecht)
• Biobased (Ver)Bouwen in de Noordoostpolder

Meer weten over de rekentool die we gebruikten voor de onderzoeken?

De rekentool is open source en te vinden op de website van De Natuurverdubbelaars.