Mooi Nederland: Handreiking Biobased (ver)bouwen

Voor het Rijksprogramma Mooi Nederland maakte BOOM Landscape de Handreiking Biobased (ver)bouwen. De handreiking biedt handelingsperspectieven voor overheden, maatschappelijke partners en grondeigenaren die biobased verbouwen onderdeel willen maken van hun (gebieds)transitie.

Schoon bouwen en nieuw toekomstperspectief voor landelijke gebied

De huidige Nederlandse landbouwpraktijk loopt tegen serieuze grenzen aan. Het gevolg van bijvoorbeeld CO2-uitstoot, ammoniakemissies, nutriëntenuitspoeling en de impact daarvan op biodiversiteit. Om ons landschap gezond en leefbaar te houden en te kunnen voldoen aan Europese richtlijnen voor klimaat, water en biodiversiteit, is een systeemverandering naar een natuurinclusieve sector nodig. Daarnaast kampen we in Nederland, en wereldwijd, met een sterk vervuilende bouwsector. Ook hier is een transitie nodig om de klimaatdoelen en circulaire doelen te halen.

Met deze handreiking werken we aan een schonere bouwindustrie en een nieuw toekomstperspectief voor het landelijk gebied. Zo wordt hij ingezet bij de uitvoering van de Nationale Aanpak Biobased Bouwen, die werkt aan het versneld opschalen van gebruik van biogrondstoffen in de bouw. Doel van deze nationale aanpak is het creëren van een zelfstandige circulaire en natuurinclusieve biobased (land)bouw economie voor 2030.

Combineren van opgaven

Nederland staat voor talloze opgaven op het gebied van wonen, energie, klimaatadaptatie, natuur en recreatie die veel ruimte vragen in het landelijk gebied. En dat terwijl de ruimte in Nederland schaars is. De productie van biobased gewassen biedt kansen om met slimme combinaties en oplossingen deze opgaven gelijktijdig aan te pakken.

Door de keuze van het teeltsysteem aan te laten sluiten op de kenmerken en uitdagingen in een gebied ontstaan tegelijkertijd kansen voor de aanpak van belangrijke opgaven rond klimaat, stikstof, bodem, en water. Zo kunnen nieuwe teelten ingezet worden op die gronden waar het huidig het huidig productiesysteem eindig is.

Verbeteren ruimtelijke kwaliteit

Verder kunnen nieuwe biobased teelten ook bijdragen aan het verbeteren van de landschappelijke kwaliteit. Een toekomstperspectief waarin niet de ene monocultuur wordt vervangen door de andere, maar dat juist een kleinschaliger, rijk en gevarieerd landschap laat zien. Zo zorgen we dat we dat biobased (ver)bouwen ook ruimtelijke kwaliteit oplevert.

Gebiedsgericht perspectief

De handreiking ‘Biobased (ver)bouwen’ laat zien hoe de productie van gewassen voor biobased bouwmateriaal, recreatie, ecologie en ecosysteemdiensten samen kunnen gaan. In landschappen waar ruimtelijke kwaliteit weer centraal komt te staan en waarin bodem- en watersysteem sturend zijn. Een gebiedsgericht perspectief dat als een gids kan dienen voor verschillende stakeholders, zoals boeren, overheden of natuurbeheerorganisaties. Hierbij maakten we een onderverdeling naar de meest voorkomende grondtypen in Nederland: veen, klei en zand.

De voordelen van biobased verbouwen

De handreiking begint met een overzicht van de voordelen die het telen van biobased gewassen opleveren voor bodem, klimaat, water, landschap en ecologie. Belangrijke opgaves die moeten worden aangepakt wanneer we onze landschappen leefbaar en gezond willen houden, en waar bovendien bindende afspraken over bestaan met Europa. Zo moeten we voldoen aan de afspraken die zijn gemaakt in het Klimaatakkoord (reductie broeikasgassen 55%), de Kaderrichtlijn Water (voldoende schoon en gezond water tegen 2027) en de Vogel -en Habitatrichtlijn (bescherming van soorten en beschermingszones/ Natura 2000 gericht op behoud biodiversiteit). Door de keuze van gewassen af te stemmen op het bodem- en watersysteem van een plek, zullen we ook makkelijker aan deze voorwaarden kunnen voldoen.

Overzicht teeltsystemen

Hoe realiseer je een kwaliteitsimpuls voor het landschap? Hiervoor kijkt deze handreiking eerst per bodem welke opgaven er spelen en welke landschapskarakteristieken bij een plek horen. Op basis hiervan wordt per bodemtype een overzicht van teeltsystemen opgesteld. Welke teeltsysteem past op welke grond en aan welke ruimtelijke voorwaarden moet worden voldaan? Wat zijn de kansen, knelpunten van een teeltsysteem? Welke ecosyteemdiensten levert een teeltsysteem naast productie? En wat leveren de producten concreet op, ofwel: welke bouwmaterialen kunnen ervan worden gemaakt?

Landschapselementen als ruimtelijke bouwstenen

Om een kwaliteitsimpuls voor het landschap te kunnen realiseren is het van belang dat niet de ene monocultuur wordt vervangen door de andere. Het een-op-een vervangen van vele hectares koeweide voor lisdoddevelden zal ten slotte weinig aan ruimtelijke kwaliteit opleveren. We stelden daarom per grondsoort een aantal ruimtelijke bouwstenen op. Een beschrijving van te oogsten landschapselementen die kunnen worden ingezet bij het maken van een kleinschalig landschap dat rijk en gevarieerd is. Denk hierbij voor veenbodems bijvoorbeeld aan een mix van paludicultuur, houtwallen, bufferoevers en grienden.

Negen inspirerende inrichtingsconcepten

Met behulp van deze bouwstenen/landschapselementen maakten we vervolgens negen inrichtingsconcepten. Elke van deze composities heeft zijn eigen bodemtype en economisch profiel, en vormt een samenhangende set van bouwstenen op gebiedsniveau. Van woonlandschappen tot productielandschappen,  van hoog- tot laagproductief, en gecombineerd  met functies zoals recreatie en waterberging.

Instrumentarium

Tot slot biedt de handreiking ook de instrumenten die nodig zijn om biobased verbouwen daadwerkelijk uit te kunnen voeren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de benodigde kennis voor het opzetten van de keten en aan juridische-en compensatiemaatregelen. Dit instrumentarium werd opgesteld door de adviseurs van Rho en Eelerwoude.

Meer weten? De volledige handreiking is hier te downloaden.

De handreiking is gebaseerd op drie eerder gebiedsstudies naar de kansen voor de productie van biobased bouwmateriaal in de stadsranden van Utrecht, een Zuid-Hollands veenweidegebied en een akkerbouwgebied op kleigrond in de Noordoostpolder. BOOM Landscape en de Natuurverdubbelaars maakten deze case studies in opdracht van het College van Rijksadviseurs.  Een onderzoek waarbij rekenen en tekenen nadrukkelijk werden gekoppeld. BOOM Landscape maakte landschappelijke analyses en verschillende wervende perspectieven met kansen en mogelijkheden voor een biobased productielandschap, waaraan de Natuurverdubbelaars vervolgens konden rekenen. Dit deden zij aan de hand van een speciaal voor dit onderzoek ontwikkelde tool. Er werd gerekend aan het verdienmodel van de boer (de business case) en het maatschappelijk rendement (de value case).